İnternetə qoşulmuş rəqəmsal xidmətlər indi bizə kifayət qədər tanışdır ki, akademiklər və sənaye liderləri rəqəmsal sahədə istifadəçilərin və şirkətlərin davranışlarını tənzimləməli olan əxlaqi prinsipləri sıfıra endirməyə başlayıblar.
Rəqəmsal alətlərin bu (nisbətən) sabit anlayışı, bu yaxınlarda ictimaiyyətin onlardan bəziləri ilə bağlı dilə gətirdiyi məyusluğu ilə katalizləşdi, bəziləri tərəfindən kollektiv şəkildə “rəqəmsal etika” adlandırılan müzakirələr toplusunda özünü göstərdi.
Bəs Rəqəmsal Etika Nədir?
Etiraf etmək lazımdır ki, texnologiya inkişaf etdikcə rəqəmsal etika yeni mürəkkəblik almağa davam edir. Bununla belə, istifadəçilərə müzakirələri formalaşdırmağa və məlumatlı seçimlər etməyə imkan verdiyi üçün onların hazırkı vəziyyətini qiymətləndirmək hələ də vacibdir.
Bir sözlə, rəqəmsal etika internetdə istifadəçilərin muxtariyyətinin və ləyaqətinin təmin edilməsinə həsr olunmuş normalardır. Ənənəvi etika fərdlər arasındakı münasibətlərə, korporativ etika şirkətlər və müştərilər arasındakı münasibətlərə aid olsa da, rəqəmsal etika onlayn əlaqədə olan hər hansı iki (və ya daha çox) tərəfə tətbiq etmək üçün bunları birləşdirir.
Beləliklə, rəqəmsal etika onlayn ünsiyyət quran iki şəxsin necə davranmalı olduğunu, iki korporasiyanın internet ticarətini necə məsuliyyətlə aparmalı olduğunu və şirkətlərin istifadəçiləri ilə necə rəftar etmələrini təyin edir.
Rəqəmsal etika hələ başlanğıc mərhələsindədir, ona görə də alt kateqoriyalara ayırmaq üçün həqiqətən qəbul edilmiş şərtlər yoxdur. Bununla belə, daha çox detalları araşdırmaq məqsədilə “şəxsi rəqəmsal etika” və “korporativ rəqəmsal etika”nı nəzərdən keçirəcəyik.
Şəxsi Rəqəmsal Etika Nədir?
Şəxsi rəqəmsal etika fərdi istifadəçilərin onlayn olaraq bir-birinin öz müqəddəratını təyinetmə hüququna necə hörmət etdiyini əhatə edir. Şəxslərarası davranışa rəhbərlik edən tipik etika ilə müqayisədə bunları unikal edən cəhət ondan ibarətdir ki, onlayn infrastrukturun xarakteri nəzərə alınmaqla, kommunikasiyalar demək olar ki, həmişə bəzi şəxsi maraqlar və ya üçüncü tərəf tərəfindən vasitəçilik olunur.
Məsələn, fiziki dünyada yerinizin digər insanlarla necə davranmağınıza çox az təsiri var - istər ictimai, istərsə də şəxsi mülkiyyətdə olmağınızdan asılı olmayaraq, nəzakət gözləntiləri mahiyyətcə eynidir. Əksinə, istər e-poçt vasitəsilə, istərsə də Facebook-da kiminləsə münasibətdə olmağınızdan asılı olmayaraq, onların qarşısında olan öhdəlikləri əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.
Bəs bu öhdəliklər tam olaraq nədir? İstifadəçilərin əsas vəzifəsi öz məxfiliyi və təhlükəsizliyi ilə bağlı digər istifadəçilərin seçimlərini qoruyacaq şəkildə hərəkət etməkdir.
Bunun nəyə səbəb olduğuna dair bariz nümunələr var. Kimisə “doxx” etmək, yəni başqalarının onlara fiziki və ya psixoloji zərər vermək üçün istifadə edə biləcəyi həssas şəxsi məlumatı (adətən onların ev ünvanını) aşkara çıxarmaq açıq şəkildə səhvdir. Lakin bu prinsip istifadəçiləri daha az aşkar, lakin eyni dərəcədə vacib yollarla da bağlayır.
Bunu işıqlandıran bir proqram: İnternetdə paylaşmaq niyyətindəsinizsə, fotoşəkildə olmağa razılıq verməyən birini daxil etməməlisiniz. İstəmədən kiminsə şəklini çəkməmək ümumiyyətlə nəzakətdir, lakin sosial media şəkilə daxil olduqda bu, yeni ölçülər alır.
Fotoğrafınızın sosial media profili olmasa belə (xüsusilə bu halda) onların şəklini yerləşdirməklə siz onlara harada görünəcəyini seçmək şansını rədd edirsiniz. Bundan əlavə, sifətin tanınması sahəsində irəliləyişlərlə siz onları təsəvvür etdiyinizdən daha geniş şəkildə ifşa edirsiniz, çünki internetdə üz skanı reallığa getdikcə yaxınlaşır.
Hər bir etik intizamda olduğu kimi, ümumi konsensus olsaydı, rəqəmsal etikanın heç bir əsas səbəbi olmazdı. Şəxsi rəqəmsal etika, əlavə olaraq, qızğın müzakirə sahələrinə malikdir. Mövcud etik problemləri müzakirə etməzdən əvvəl vurğulamaq lazımdır ki, bu müalicə mühakimə yürütmək üçün deyil, sadəcə olaraq rəqəmsal texnologiyalarla bağlı əxlaqi mülahizələrin mövcud vəziyyətini müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulub.
Siyasi diskursda xüsusi aktuallıq kəsb edən mövzulardan biri təhqiredici və ya təhlükəli ideyaları müdafiə edənləri rüsvay etmək və işəgötürənlərinə onlara qarşı tədbir görməyə məcbur etməkdir.
Siyasi arenada bəzi fəallar getdikcə daha çox müəyyən qruplar üçün nifrət dolu və ya təhdidedici ideyalar yaydıqlarına inandıqları şəxsləri gəzdirmək taktikasını mənimsəyir. Bunun əsas səbəbi odur ki, əgər kimsə müəyyən qruplar üçün zərərli bir baxış irəli sürərsə, o, qarşılıqlı sosial və maliyyə nəticələrinə məruz qalmalıdır.
Şəxsi rəqəmsal məxfilikdə mübahisə doğuran digər məqam valideynlərin övladlarının (xüsusilə də körpələrin və körpələrin) şəkillərini onlayn yerləşdirməli olub-olmamasıdır, çünki onlar təbii olaraq razılıq verə bilməzlər.
Bununla bağlı müəyyən edilmiş standart yoxdur. Bəziləri iddia edir ki, valideynlər övladlarının imicini ictimailəşdirə bilərlər, çünki valideynlik valideynlərin paylaşmaq hüququna malik olduğu mühüm həyat anıdır. Digərləri israr edirlər ki, uşağın qanuni qəyyumluğu uşağın şəklinin nə vaxt və necə göstəriləcəyini seçmək hüququna istisna təşkil etməməlidir.
Korporativ Rəqəmsal Etika Nədir?
Sikkənin əks tərəfi və daha çox diqqəti cəlb edən sahə “korporativ rəqəmsal etika”dır. Yenə də, internetdə praktiki olaraq hər yerdə “xüsusi mülkiyyət” olduğu üçün, bu özəl sektor oyunçularının öz istifadəçilərinə tətbiq etmək üçün seçdikləri qaydaların məxfiliyə geniş təsirləri var.
Korporativ rəqəmsal etika ilk növbədə istifadəçilər haqqında həssas məlumat toplayan sosial şəbəkələr kimi onlayn platformaların təcrübələri ətrafında fırlanır. Bu kolleksiya tez-tez platformaların məhsul təcrübəsini çatdırması üçün lazımdır, lakin bu məlumatla nələrin edilə biləcəyi və edilməli olduğuna dair vahid gözlənti yoxdur.
Şirkətlər adətən belə hesab edirlər ki, əgər onların istifadəçi müqaviləsi, nə qədər gizli olsa da, istifadəçi məlumatlarının satışına icazə verirsə, hər hansı bir səbəbdən hər hansı bir məlumatı hər hansı bir “tərəfdaş”a satmaqda səhv bir şey yoxdur. Məxfilik tərəfdarları buna etiraz etdikdə, şirkətlər adətən pulsuz xidmət təklif etməyin hansısa yolla gəlir əldə etməli olduğuna və istifadəçilərin boş yerə nəsə gözləməkdən daha yaxşı bilməli olduğuna qarşı çıxırlar.
İstifadəçi məlumatlarının özəl platformalar tərəfindən satışının hökumətə vətəndaşlar haqqında toplaya biləcəyi məlumatlarla bağlı qanuni məhdudiyyətləri aşmağa imkan verməsi faktı ilə daha da mürəkkəbləşir. Hökumət qurumları bir çox hallarda axtarış qərarı ilə əldə edə bildikləri eyni məlumatları, lakin məhkəmə məhdudiyyətlərini daha az tələb edən qanuni sərəncamla əldə edə bilərlər. Üstəlik, əksər yurisdiksiyalarda dövlət qurumlarına digər özəl şirkətlər kimi rəqəmsal platformalardan məlumat almaq qadağan edilmir.
Şəxsi rəqəmsal etikada olduğu kimi, korporativ rəqəmsal etikanın da daha ədalətli nəticələrə necə nail olmağı əhatə edən öz dialoqu var. Korporasiyaların istifadəçi məlumatları ilə nə etdiklərini açıq və aydın şəkildə ifadə etmənin mahiyyəti üzərində çoxlu mürəkkəb atalar sözü ilə töküldü. Tərəfdarlar iddia edirlər ki, xidmət şərtlərində gizlətmək əvəzinə, məlumat siyasətləri nəzərəçarpacaq şəkildə nümayiş etdirilməli və asan başa düşülməlidir. Prinsip populyarlıq qazanır, lakin onu tətbiq edən qanunlar olmadığı üçün hələ geniş şəkildə tətbiq olunmayıb.
Digər bir mövzu, xidmətlərin həmin istifadəçinin məlumatlarının satışından tamamilə imtina etmək üçün ödənişi qəbul etməyi vəd etdiyi premium seçimlərin daha çox üstünlük təşkil edib-etməməsidir. Hazırda bir neçə onlayn platforma premium səviyyələr təklif edir və nadir hallarda bunu təmin edənlər data satışına tam alternativ kimi zəmanət verir.
Rəqəmsal etika istifadəçilərə hansı mənəvi öhdəliklər qoyur?
Yuxarıdakı məqamlar bütün hissələrimiz üzərində diqqətlə düşünməyə layiq olsa da, bu, rəqəmsal etikanı praktikada tətbiq etmək üçün bu anlayışları müəyyən addımlara çatdırmağa kömək edir.
Əvvəlki kimi, gəlin bunu şəxsi və korporativ rəqəmsal etika ilə bağlı naviqasiya məsələlərinə bölək. Onlayn xidmətin vasitəçiliyi ilə digər insanlarla münasibətlərinizdə həmişə seçimlərinizin başqalarına necə təsir etdiyini nəzərə almalısınız. Bir yazı yaratmazdan əvvəl özünüzdən soruşun ki, bu başqasına təsir edəcəkmi və onların yerində olsaydınız, qərarınızdan razı qalacaqsınızmı. Əsasən, real həyatda olduğu kimi, qızıl qayda onlayn tətbiq edilir və xəbərdarlıqla ki, onlayn qərarlarınız internetin ani, qlobal əhatə dairəsi hesabına daha da dəyişilə bilər.
Söhbət korporativ rəqəmsal etikaya gəldikdə, sizin, istifadəçinin üzərinə düşən vəzifə başqalarına zərər verməməyinizi təmin etmək deyil, əlaqə saxladığınız xidmətlərin sizə zərər verməməsini təmin etməkdir. Onlayn platformanı nəzərdən keçirərkən soruşmalı olduğunuz ilk şey onun pulunu necə qazanmasıdır. "Əgər bunun üçün pul ödəmirsənsə, məhsul sənsən" sözü ümumiyyətlə burada tətbiq olunur. Verməli olduğunuz növbəti sual budur ki, əgər şirkət şəxsi məlumatları toplayırsa (və yəqin ki, toplayır), məlumatlarınızla həmin şirkətə etibar edirsiniz?
